منابع آب موضوعی با اهمیت است که در صحنه سیاست کشورها به ویژه در مناطق خشک و کم آب جهان نظیر خاورمیانه از دیرباز مطرح بوده و همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است. پیش بینی ها حاکی از آن است که در آینده ای نه چندان دور تنش های ملی، منطقه ای و بین المللی بر سر آب بیشتر خواهد شد.
دیر زمانی است که تحلیلگران بین المللی از منازعه آب به عنوان کانون جدید درگیری و تنش های سیاسی سخن می گویند و اینکه یکی از بزرگترین تهدیدات بشری در شرایط نوین جهانی، مساله کمبود آب و خشکسالی های مداوم است. این موضوع به صورت عینی و ملموس در هیچ جایی از جهان اندازه خاورمیانه نمود ندارد. خاورمیانه به سبب اقلیم جغرافیایی اش از گذشته دور با چالش آب مواجه بود اما با تغییرات جدید اقلیمی و مداخلات روز افزون بشر در چرخه طبیعت، امروز به واقع نظاره گر کم آبی و خشکسالی های مداوم در این منطقه هستیم. طبیعی است که ایران هم در این دایره جغرافیایی قرار دارد و مثل بسیاری از کشورهای دیگر با چالش کم آبی مواجه است. پرسش اصلی در اینجاست که آیا راه حلی برای غلبه بر کم آبی در این منطقه مهم جهان وجود دارد و یا اینکه باید تسلیم تقدیر و سرنوشت طبیعت شد و به نظاره گری نشست؟
بر اساس منطق و عقل؛ هر مساله و معمایی راهکار و راه حل خاص خودش را دارد. مهم شناخت درست و ریشه ای بحران و در گام بعدی تجویز درمان درست است. قبل از هر چیز باید به این موضوع اشاره داشت که بخش های جنوبی کشور و آن سوتر دجله و فرات به گواه تاریخ سکونت گاه تمدن های بزرگ و باشکوه بوده است و زندگی در این مناطق هزاران سال است که در جریان است. بیان این موضوع از این جهت است که این مناطق با تمام فراز و نشیب ها به حیات و بقای خود که متاثر از منبع آب است ادامه داده و توانسته در ترسالی ها و خشکسالی ها سازگاری خودش را حفظ کند. امسال طبق گزارش وزارت نیرو حدود ۵۰ درصد کاهش نزولات آسمانی در کشور داشتیم. این موضوع را باید در کنار سیل های مداوم سال ۹۸ در نظر گرفت که به استناد متخصصان این عرصه در صورت مدیریت درست همین سیلاب ها، ظرفیت استفاده حداقل دو سال شرایط خشکسالی را در استان خوزستان در بخش های کشاورزی و آب شرب داشت.
جدای از این مساله باید به محیط پیرامونی استان خوزستان و تالاب خشکیده هور العظیم نگاه کرد. بخش مهمی از این خشکی در نتیجه کاهش ورودی منبع آب از دو رود بزرگ دجله و فرات توجه کرد. بر همگان روشن است که بخش اصلی ورود آب به تالاب هور العظیم، رود دجله است که این رود مدت زمانی است با سد سازی های دولت ترکیه به خصوص با آب گیری سد بزرگ “ایلیسو”[۱] کاهش نزدیک به ۵۶ درصدی ورودی آب مواجه می شود که پیامد این امر کاهش منابع آبی به هورالعظیم و مرگ این تالاب است.
منبع آب دو رودخانه بزرگ و استراتژیک دجله و فرات کوهستان های شرق آناتولی ترکیه است و این رود ها منبع تامین آب به خصوص برای دو کشور عراق و سوریه است و رود دجله مستقیم از ترکیه وارد عراق می شود و در اروند رود به همراه فرات به هم می رسند و در نهایت وارد حوضه آبریز خلیج فارس می شوند. طبیعی است که هر گونه اخلال در روند ورودی آب به دجله و فرات، جعرافیای بخش مهمی از سه کشور ایران(استان خوزستان) عراق، بصره و بخش های جنوبی و همچنین سوریه را تحت تاثیر قرار می دهد.
تحلیلگران بر این باورند که پروژه بزرگ سد سازی آناتولی (Great Anatolian Project) [۲] به اختصارGAP “گاپ”؛ ریشه و سرچشمه بسیاری از مسایل کم آبی در منطقه است. این پروژه با ۲۲ سد ظرفیت ۱۲۰ میلیارد متر مکعب آب را در خود جای دارد که خواسته و ناخواسته بخش پایین دست دجله و فرات را با کم آبی مواجه می سازد. کما اینکه یکی از محورهای اختلاف میان عراق و ترکیه همین مسایل سد سازی در بالا دست دجله است.
بیان این حقایق، گویای این واقعیت کلیدی است که امروز بحران کم آبی نیازمند نگاهی فراتر از مرزهای یک کشور دارد و اینجاست که ضرورت همگرایی منطقه ای برای عبور از این بحران بیش از هر زمان دیگری به چشم می خورد. کشورهای دارنده آب نباید به این ماده حیاتی به مثابه ابزار سیاسی نگاه کنند و باید متوجه این واقعیت باشند که تغییرات اقلیمی و خشک شدن محیط همسایه در بلندمدت اثر نامطوب بر روی امنیت و چه بسا منابع آبی تمام کشورها می گذارد. همچنین به عنوان نمونه نباید از نظر دور داشت که یکی از زمینه های اصلی آشوب و بحران در کشور سوریه، مسایل کم آبی و خشکسالی و مهاجرت از روستاها به شهرها بود. حال نکته در اینجاست که آیا آسیب بحران سوریه فقط متوجه خود مرز سوریه است و کشورهای پیرامونی مصون از اثرات نامطلوب این بحران هستند. ضرورت دارد این گفتمان در خاورمیانه مورد پذیرش همگانی قرار گیرد که امنیت و آرامش کالایی همگانی، عمومی و منطقه ای است و نباید ابزارهای این امنیت که بی گمان در شرایط کنونی مساله حقابه هاست از سوی کشورهای دارنده آب مورد غفلت قرار گیرد. لازم است زمینه های گفت و گوهای منطقه ای میان سه قدرت مهم ایران، ترکیه و عراق بر سر تامین آب ورودی دجله به منظور کنترل شرایط و بازگشت حیات تالاب ها در دو سوی مرز ایران و عراق فراهم شود.
[۱]. سد ایلیسو یکی از ۲۲ سدی است که ترکیه در قالب “طرح آناتولی جنوب شرقی” ساخته است. [۲]. پروژه عظیمی مشتمل بر ۲۲ سد بزرگ و کوچک و ۱۹ طرح برقابی روی رودخانه های دجله و فرات در منطقه شرقی ترکیه است.پروژه گاپ با همکاری 81 شرکت خارجی از جمله شرکت هایی از ایتالیا، آمریکا، آلمان، سوئد، بلغارستان، رژیم اشغالگر قدس، عراق و اردن فعال شد.
