یوسف رضا، روزنامه نگار | مدافعان می‌گوید اگر واکسن کرونا «کالای عمومی جهانی» تلقی شود سرعت تولید آن در جهان افزایش خواهد یافت و اپیدمی کووید-۱۹ سریع‌تر متوقف خواهد شد. مخالفان می‌گوید ماجرا به این سادگی‌ها هم نیست.
بهار سال گذشته که بیماری کووید-۱۹ دیگر همه‌گیر شده بود، رهبران جهان، یک‌صدا، اعلام کردند که اگر روزی واکسنی برای مقابله با ویروس کرونا ساخته شد، آن را باید در دسترس همگان قرار داد تا هر چه زودتر از مرگ‌ومیر بیشتر جلوگیری شود.
کشورهای صنعتی جهان (در رأس آنها اتحادیه اروپا و آمریکا و چین) در بیانیه نشست سالانه سازمان جهانی بهداشت، خواهان «دسترسی عمومی و سریع و منصفانه همگان به تمام مواد و لوازم مورد نیاز برای مقابله با این بیماری همه‌گیر» شده بودند و بر اهمیت «واکسیناسیون علیه کووید-۱۹ به مثابه کالای عمومی جهانی» تأکید کرده بودند.
یک سال بعد، هرچند چندین واکسن کرونا به بازار آمده است، کشورهای بسیاری هنوز خیری از آن ندیده‌اند چرا که ظرفیت تولید این واکسنها پاسخگوی تعداد بالای مصرف‌کنندگان نیست. دلیل این کمبود هم این است که امتیاز تولید و توزیع واکسنها همچنان در انحصار سازندگان یعنی شرکت‌های داروسازی چند ملیتی است.
در پنج ماه اخیر، هند و آفریقایی جنوبی با حمایت یک‌صد کشور و ده‌ها سازمان غیردولتی حقوق بشر کوشیده‌اند سازمان تجارت جهانی را متقاعد کنند که حق امتیاز ساخت واکسن‌های کرونا را همانطور که در قوانین این سازمان پیش‌بینی شده است، معلق کند. تلاشی که تا امروز بی‌نتیجه بوده است؛ بریتانیا، سوئیس، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا با تغییر ماهیت حقوقی واکسن کرونا و تبدیل آن به کالای عمومی جهانی موافقت نکرده‌اند.
کالای عمومی جهانی چیست؟
در اقتصاد، کالای عمومی کالایی است غیر رقابتی و غیر قابل استثناء. غیر رقابتی به این معنا است که مصرف آن کالا موجب کاهش دسترسی به آن نمی‌شود. غیر قابل استثناء یعنی که هیچکس را نه می‌توان از استفاده از آن کالا محروم کرد و نه می‌توان به پرداخت هزینه برای استفاده از آن مجبور کرد.
برنامه پیشرفت و توسعه سازمان ملل متحد کالاهای عمومی جهانی را به سه دسته تقسیم کرده است: نخست، کالاهای عمومی طبیعی مثل تنوع‌‌زیستی یا استفاده از آب و هوا. دوم، کالاهای عمومی که نتیجه ابتکار بشری است مثلاً علم و دانش. سوم، کالاهایی عمومی که نتیجه سیاست‌های جهانی است از جمله صلح، ثبات بازار جهانی اقتصاد، و بهداشت عمومی.
آیا می‌توان واکسن کرونا را کالای عمومی جهانی محسوب کرد؟
با توجه به اینکه تقریباً تمام دولت‌ها هزینه تهیه و توزیع و تزریق واکسن کرونا را به عهده گرفته‌اند، شرط غیر قابل استثناء بودن چندان مساله‌ساز نیست. اما برای اینکه بتوان واکسن کرونا را در تعریف کالای عمومی جهانی گنجاند باید میزان تولید آن را نیز افزایش داد تا شرط غیر رقابتی بودن تضمین شود.
تولید واکسن در صورتی تسریع خواهد شد که بر تعداد کارخانه‌های تولیدکننده آن در سطح جهان افزوده شود. و این منوط است به اینکه سازندگان کنونی واکسنها بپذیرند که امتیاز انحصاری ساخت آنها را، دست‌کم برای مدتی مشخص، به حالت تعلیق درآورده و این امکان را به لابراتوارهای داروسازی دیگر بدهند که واکسن‌های موجود را تولید کنند.
این همان پیشنهاد هند و آفریقایی جنوبی به سازمان تجارت جهانی است که هر چند هنوز پذیرفته نشده، درخواستی کاملاً قانونی است؛ بخصوص که در «موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری» سازمان تجارت جهانی آمده است که اگر کشوری «در شرایط اضطراری» باشد می‌تواند دارو یا واکسن مورد نیاز خود را تولید کند بی‌آنکه لازم باشد از شرکت تولیدکننده آن مجوز بگیرد. در این صورت و پس از گذر از بحران، سازندگان دارو می‌توانند از دولت به دادگاه شکایت کنند.
در سال ۱۹۹۷، آفریقای جنوبی نخستین کشوری بود که در این راه قدم گذاشت. در حالی که شیوع بیماری ایدز جان هزاران تن را می‌گرفت، مقامات وقت این کشور به رهبری نلسون ماندلا تصمیم گرفتند که داروهای ژنریک برای کمک به مبتلایان را با همکاری هند تولید کنند. اقدامی که موجب کاهش تعداد قربانیان ایدز در این کشور شد. در سال ۲۰۰۱، ۳۹ شرکت داروسازی علیه دولت آفریقای جنوبی اقامه دعوا کردند اما فشار افکار عمومی آنها را بر آن داشت تا شکایت خود را پس بگیرند.
چرا برخی مخالفند که واکسن کرونا کالای عمومی شود؟
مخالفان دو دلیل عمده دارند. نخست همانطور که شرکت‌های چند ملیتی داروسازی – که اکثراً اروپایی و آمریکایی هستند – مدعی شده‌اند تبدیل یک کارخانه داروسازی به کارخانه‌ای برای ساخت واکسن کرونا نیازمند اعمال تدابیر ویژه‌ای است که هم وقت‌گیر و هم دردسرساز است. شرکت آسترازنکا چندی پیش اعلام کرد که در مکزیک نقص فنی و در هند آتش‌سوزی موجب شده است که تولید واکسن کرونا در این کشورها متوقف شود.
دوم اینکه واکسن‌های کرونا، برخلاف داروهای کمک به مبتلایان به ایدز، نمونه عمومی یا ژنریک ندارند. پس همانطور که سازمان پزشکان بدون مرز یادآور شده اگر ارائه مجوز ساخت واکسن لازم است اما کافی نیست: «شرکت‌های سازنده باید دانش و داده‌های مرتبط با پژوهش‌های علمی خود را نیز در دسترس همگان قرار دهند»، بخصوص با توجه به اینکه شرکت‌هایی چون فایزر یا مدرنا با استفاده از فناوری نسبتاً جدید «آر ان ای پیا‌‌‌م‌رسان» واکسن‌های خود را تولید کرده‌اند.
اگر دلیل نخست را می‌توان با اتکاء به مشکلات فنی توجیه کرد، دلیل دوم می‌تواند سیاسی باشد. این شرکت‌ها ممکن است ماجرای شکست سازندگان داروهای کمک به مبتلایان به ایدز در آفریقای جنوبی را مد نظر داشته باشند و برآورد کند که در آینده احتمالا سودی از امتیاز ساخت واکسن به دست نیاورند. از سوی دیگر، ممکن است سازندگان واکسن کرونا، توانایی خود در تولید این واکسن و احتمالا واکسن‌های آینده برای ویروس‌های جهش یافته را نوعی برتری استراتژیک قلمداد کنند.
کواکسْ راه‌حلِ موقتِ ناموفق
سازمان جهانی بهداشت، در انتظار روزی که کشورهای قدرتمند جهان و شرکت‌های داروسازی چند ملیتی به توافق برسند و بپذیرند که واکسن کرونا کالای عمومی جهان شود، مکانیسم «کواکس» را طرح‌ریزی و به اجرا گذشته است. هدف از این پروژه رساندن واکسن ویروس کووید-۱۹ به ۹۲ کشور کم‌درآمد و واکسیناسیون مجانی ۲۰ درصد از جمعیت آنها اعلام شده است.
راه‌حلی که به گفته تدروس ادهانوم، دبیرکل سازمان جهانی بهداشت، تاکنون ناموفق بوده است. او تعداد واکسن‌های صادر شده به کشورهای فقیر را در مقایسه با کشورهای ثروتمند «مسخره» توصیف کرده و گفته است که قرار بوده تا هفته پیش ۶۰۰ میلیون دوز واکسن به کشورهای آفریقایی عضو کواکس داده شود، اما تنها ۱۵ میلیون دوز به این قاره صادر شده است.
